نگاهی به آخرین اثر سینمایی اکران شده از عزت الله انتظامی: نقد فیلم زادبوم

زادبوم فیلمی است که بعد از توقیفی هشت نه ساله به اکران در آمده است و امیدبخش ادامه اکران فیلم هایی از این دست است که سال هاست در گرو توقیف مانده اند.ابوالحسن داوودی کارگردان فیلم جزو سازندگانی است که معمولا فیلم هایی با موضوع بحث برانگیز و دوپهلو را برای فیلم هایش انتخاب می کند. مرد بارانی و نان عشق موتور هزار بارزترین این نمونه آثار هستند. فیلم هایی که در قالب یک روایت داستانی حرفی دیگر را می زنند که در نگاه اول ربطی به داستان ندارد و باید به عمق فیلمنامه برای فهمیدن حرف های فیلم توجه کرد. زادبوم هم از این قاعده مستثنی نیست و حرف های زیادی برای گفتن دارد و اکثر آن ها را در قالب نشانه ها و نمادها و سمبل های گوناگون به مخاطب می فهماند. البته تفاوت اصلی فیلم زادبوم با اثری مثل مرد بارانی در روشن تر و واضح تر بودن فیلم است. در زادبوم گاهی نمادها به صورت عمقی نشان داده نمی شوند و دقیقا در روی مخاطب فریاد زده می شود.

داستان فیلم از قبل از شروع یک انتخابات شروع می شود. چند کاندیدای ریاست جمهوری در حال رقابت با یکدیگر هستند و طبیعتا یکی ساز چپ می زند و یکی ساز راست. در این بین کاراکتر اصلی فیلم یعنی دکتر حقیقت با بازی مسعود رایگان که یکی از همین کاندیداها است پس زمینه زندگی جالبی ندارد و البته این موضوع از رسانه ها پنهان شده است. جدای از این صحبت استرس های وحشتناک و تظاهرات های رقیب علیه او باعث بیمار شدن او و در نتیجه بیهوش شدن و از کار افتادن عضلات پای او می شود. او در انتخابات شکست می خورد و همسر او با بازی رویا تیموریان به دیدارش می رود.

همسری که طبق داستان فیلم چندین سال است که از این مرد جدا شده و حالا که او را شکست خورده و له شده روی بستر بیمارستان می بیند باز به بالین وی می رود. این زن محقق زیست شناس است و در جزیره قشم روی لاک پشت هایی خاص تحقیق می کند.به توصیه پزشک هردو برای فرار از فضای ملتهب بعد انتخابات به قشم می روند تا بر روی پروژه لاک پشت ها نیز کار کنند. لاک پشت هایی که سی سال پیش به آن ها پلاک زده شده تا ببینند آیا بعد از سی سال به زادگاه خود برای تخم گذاری برمی گردند یا خیر؟ هر دو فرزند این زوج با بازی های بهرام رادان و پگاه آهنگرانی در خارج کشور زندگی می کنند. اولی دانشمند موفقی در آلمان شده و دومی به عقد یک آقا زاده در آمده و در دوبی در میان تجملات زندگی می کند و زندگی هر دو به گونه ای به ماجرای فیلم گره می خورند.

داستان فیلم حکایت غریبی برای یک اثر سینمایی است. مخاطب عام شاید فکر کند که چطور می توان از فضای سیاسی زده انتخاباتی اوایل فیلم رسید به بحث زیست محیطی لاک پشت های جزیره قشم و ثابت کردن فرضیه بازگشت آن ها بعد از سی سال به زادگاه خود. اینجاست که هنر فیلمنامه نویسی داوودی مشخص می شود و لایه های پنهان فیلم را باید درنوردید. این لایه ها در اوایل فیلم به صورت آشکار به تماشاگر نشان داده می شود مانند تظاهرات سرخود یک عده جوان بسیجی و بالا رفتن از دیوار ساختمان کارزار انتخاباتی کاندیدا و شعار سر دادن حقیقت برو گمشو که هم کنایه ایست به بعضی اقدامات سرخود و هم در بطن شعار سر داده شده خواسته های اشتباه این مخالفان را عیان می سازد

. این لایه ها به تدریج بعد از گذر سکانس ها پنهان و پنهان تر می شود. به بیان ساده تر فیلم روشن شروع می شود و تاریک تمام می شود. اشاره به بازگشت بعد از سی سال لاک پشت ها چیزی جز وطن پرستی و افرادی که بعد انقلاب از ایران مهاجرت کردند را نشان نمی دهد. اینکه تمام فیلم استرس بازگشت آن ها در بین کاراکترهای اصلی حکمفرماست هم نماد دیگری از این مساله است. وطن پرستی و ارق ملی جزو معدود مواردی است که در سینمای ما حرفی از آن نشده و در زادبوم به خوبی صحبت از آن می شود. تخم های لاک پشت های نوزاد که توسط محلی ها دزدیده می شود و خورده می شود در صورتی که سرمایه آینده این اکوسیستم هستند و شکایت از کسی که مراقب این تخم هاست و رییس پلیس سودجو و طماع منطقه و… همه و همه نماد کاراکترها و جامعه ای هستند که متاسفانه سیستم فاسد در بعضی از سیستم های اداری آن حکمفرمایی می کند. سرد بودن زمینی که تخم لاک پشت ها در آن هاست و آتش زدن این زمین برای گرم کردن آن ها آنهم توسط اموال دولتی اوج انتقادات و احتمالا دلیل این توقیف ۹ ساله است. وقتی با اغتشاش و آتش زدن و البته همراهی ساکنین جزیره و محلی ها و مخالفت شدید رییس پلیس منطقه در بعد از این سکانس به نمایش داده می شود تمام حرف های ناگفته فیلمنامه برای تماشاگر هوشمند آشکار می شود. جدای از این بحث های سیاسی فیلم که البته کارگردان اصرار به سیاسی نبودن اثر خود دارد و دلیل این اصرار هم واضح است!! بهتر است به عناصر دیگری از فیلم مثل موسیقی آن اشاره داشته باشیم. استفاده از موسیقی غیرمحلی در فیلمی که جزیره قشم محیط اصلی آن است کمی تعجب برانگیز است و البته به نظر شخص من قابل ستایش. این تفاوت و خاص بودن در موسیقی یک فیلم با منطقه محلی نه تنها ضربه ای به آن نزده بلکه به خاطر مهارت کارن همایونفر جلای خاصی به موسیقی فیلم بخشیده است.

فیلمبردای فیلم نیز چالش های زیادی داشته که خوشبختانه این چالش ها را به خوبی رد کرده است. اما فارق از این مسایل برگ برنده زادبوم فیلمنامه آن است. حتی اواخر فیلم که پدر و پسر در یک رکاب صحنه سازی می کنند و مادر و دختر در یک موضوع زنانه دیگر ، با این کار داوودی هوشمندی خودش را در نگاشتن فیلمنامه به رخ ما می کشد. حضور عزت الله انتظامی و دیدن این بزرگمرد سینمای ایران و بزرگ تر از هر بازیگر دیگری در آخرین نقش آفرینی که انجام داده بسیار دیدنی است. علی الخصوص که نقش خوب و درخوری به او داده شده و انگار برای شخص انتظامی نوشته شده است.

از آن سو مدت زمان طولانی فیلم نیز باعث می شود که بیننده در اواسط فیلم حوصله اش سر برود. فقط بازی خوب بازیگران (به جز پگاه آهنگرانی و مهدی سلوکی که مثل یک نابازیگر ناشی نقش آفرینی می کنند و خوشبختانه کمترین سکانس ها هم به این دو شخصیت تعلق دارد) باعث کشش فیلم می شود وگرنه موضوعات پرتی در کنار داستان اصلی روایت می شود. همه شاخ و برگ های داستان اصلی منظور و مفهوم خاص خود را دارند ولی ذکر بعضی از آن ها واقعا به پیشبرد داستان کمکی نمی کند و فقط باعث شلوغی فیلم شده است. داستان دختر این خانواده گرچه اشاراتی سیاسی و نقدگونه به مساله آقازادگی دارد ولی آنطور که باید خوب از آب در نیامده است و مخاطب را به خود جذب نمی کند. یک مساله دیگر که البته نمی توان به آن ایراد گفت هم ذهن مرا بعد از دیدن فیلم درگیر کرد و آن هم سفر عوامل تیم برای فیلمبرداری سکانس هایی در دو کشور دوبی و آلمان بود. سکانس هایی که هیچ ضرورتی نداشت در این کشورها فیلمبرداری شود چرا که صحنه خارجی زیادی ندارد و این همه هزینه گذاشتن برای چنین صحنه هایی آن هم در ۹ سال پیش برای من غیر قابل درک بود. تصور کنید برای فیلمبرداری از یک رستوران در دوبی و نهایت نشان دادن یکی دو خیابان کل عوامل به کشور دوبی رفتند تا این ۵ دقیقه را فیلم بگیرند!

فیلم زادبوم اثری است که باید به لایه ها و مفاهیم پنهان آن توجه داشت تا پی به خوب بودن آن برد. زادبوم مثل فیلم اژدها وارد می شود نیست که اگر مفاهیم سیاسی آن را در نیابید هم فیلم جذابی باشد. برای مخاطب خاص تر ساخته شده و دیدن آن بعد از این همه سال در اکران عمومی نویدبخش خبر خوبی برای فیلم های توقیفی است.

نوشته نگاهی به آخرین اثر سینمایی اکران شده از عزت الله انتظامی: نقد فیلم زادبوم اولین بار در روزیاتو پدیدار شد.